Ar-Ka

BENEDYKTYNI

2020-08-28

Nasz cykl pod nazwą  „Duchowość i architektura” rozpoczęliśmy w marcu 2019 roku zwiedzaniem opactwa w Tyńcu, najstarszego z istniejących w Polsce klasztorów.

Zanim jednak przedstawimy podkrakowskich benedyktynów spróbujmy sięgnąć do samego początku, czyli czasów gdy chrześcijańskie życie zakonne się rodziło.

 

Cz. I. Początki monastycyzmu.

Geneza życia monastycznego sięga IV w. kiedy to chrześcijaństwo na mocy edyktu mediolańskiego przestało być religią prześladowaną na całym terenie Imperium Rzymskiego. Wcześniej chrześcijanie nie mieli potrzeby poszukiwania  bardziej radykalnych form wyznawania wiary. Już samo przyznanie się do niej było rzeczą bardzo odważną, grożącą uwięzieniem, torturami, nierzadko skazaniem na śmierć. Kiedy jednak  te trudne czasy minęły, pojawiła się idea białego męczeństwa, w której poświęcenie życia, polegało na wyrzeczeniu się świata i wszystkiego co z nim związane. Był to czas ascetów, ojców pustyni, którzy radykalnie realizując hasła Ewangelii zyskiwali rzesze naśladowców. W ten sposób tworzyły się pierwsze wspólnoty. Początkowo nie znane były reguły pisane, zaś styl życia wyznaczany był przez radyklany ascetyzm poszczególnych mnichów.

W pierwszych wiekach chrześcijaństwa, począwszy od III-IV w, życie monastyczne rozwijało się w sposób spontaniczny. Wszystkim którzy je realizowali przyświecał wspólny cel: pragnienie głębszego przezywania wiary. Jednak przejawiało się w sposób bardzo różnorodny. W jednych ośrodkach kładziono nacisk na i ascezę i życie duchowe w innych na rozwój kultury i życia umysłowego, jeszcze inne realizowały ideały pokuty i poświęcenia. Ta duża różnorodność przynosiła też pewne nadużycia, przesadną wyniszczającą ascezę, która niekiedy budowała głównie własne ego, zdarzały się sytuacje gdy mnisi nie rozumieli podstawowych prawd wiary, czy też przeciwnie popadali w skrajny, oderwany od życia religijnego intelektualizm. Wielu mnichów wędrowało od monastyru do monastyru.

 

To wszystko zrodziło potrzebę stworzenia reguł porządkujące życie poszczególnych wspólnot. W ten sposób powstały:

Reguła św Bazylego Wielkiego (329-379). Rozwijała się głównie w kościele wschodnim z czasem stała się wzorem dla zakonów bazylianów i innych wspólnot prawosławnych

Reguła św Augustyna ( 354-430). Z czasem dała początek augustianom, bożogrobcom, bonifratrom, dominikanom, duchakom, kongregacjom kanoników regularnych i trynitarzom.

Reguła św Benedykta (480-547). Powstała na bazie reguł wcześniejszych (św. Bazylego, św Augustyna, św Pachomiusza, reguły Mistrza). Św Benedykt z Nursji stworzył ją bazując na swoich osobistych doświadczeniach. Początkowo organizowała życie jedynie klasztoru na Monte Casino. Jej główną zaletą jest zharmonizowanie zasad życia zakonnego i dostosowanie do temperamentu i zwyczajów ludzi zachodu. Cechuje ją przede wszystkim  umiar. Odrzuca wszelkie wyczynowe umartwienia, nie stawia na wydumaną duchowość czy intelektualną przesadę, jej istota tkwi w równowadze i powściągliwości, które przejawiają się zarówno w podziale dnia pomiędzy modlitwą, pracę i wypoczynek, jak i w zdrowym połączeniu pracy fizycznej i umysłowej.

Gorącym propagatorem reguły św. Benedykta był papież Grzegorz Wielki (540-604), założyciel 6 klasztorów opartych na tej właśnie regule . Ten wielki reformator kościoła i liturgii (śpiew gregoriański) w głębi duszy pozostał mnichem,  stosując się do benedyktyńskich zasad. Świetną ilustracją ducha reguły jest skreślony przez niego ideał opata:

„Myśli opata mają być czyste, czyny mają służyć za wzór, potrafi milczeć lub mówić słowa płodne, będzie pełny współczucia dla swych braci, odda się rozmyślaniom, stanie się skromnym towarzyszem ludzi uczciwych, ale władczym w zwalczaniu złych skłonności i grzechów, jego troska o sprawy zewnętrzne nie może pomniejszyć zapału ducha, ale troska o życie wewnętrzne nie może spowodować zaniedbania jego urzędu

 

Rozwojowi życia wspólnotowego towarzyszył rozwój budownictwa. Początkowe, powstające na pustyni założenia wznoszono spontanicznie. Mnisi, nazywani cenobitami sami budowali swoje eremy, gromadząc się wokół mistrza, od którego pragnęli się uczyć. Początkowo takie miejsca sytuowano w pobliżu miejscowości tak aby zapewnić mnichom możliwość korzystania z lokalnego kościoła i uczestniczenia w mszy. Z czasem spośród mnichów zaczęli być wyświęcani kapłani, dlatego w obrębie zabudowań powstawały kościoły. Rozwijające się życie zakonne potrzebowało coraz bardziej uporządkowanej przestrzeni. Tak powstawały zespoły klasztornych pomieszczeń.

 

Pierwszy klasztor kanoników regularnych św. Augustyna, powstał na przełomie IV i V wieku. W 529 roku św Benedykt założył Klasztor na Monte Cassino,. Niewiele wiemy jednak o ich formie architektonicznej. Najstarszym, zachowanym do dzisiaj planem klasztoru, jest  plan opactwa Sankt Gallen. Jest to rzut zabudowań klasztornych, narysowany na arkuszu pergaminu o wymiarach 112x77,5 cm. Powstał on w roku 820, na podstawie ustaleń synodu opatów w Akwizgranie w 817 roku. Został przesłany opatowi Sant Gallen jako wzór. Plan powstał z uwzględnieniem reguły św Benedykta w oparciu o rozkład claustrum - rzymskiego obozu wojskowego i rzymskiego domu z perystylem (pomieszczenia zamknięte czworobokiem krużganków). To właśnie od słów claustrum i calusura pochodzi współczesne słowo klasztor.

Plan klasztoru w St, Gallen.

Źródło: Wikipedia

 

Pomieszczenia klasztorne noszą swoje własne nazwy. Najważniejsze z nich to :

  • Oratorium -miejsce modlitwy, wewnętrzna kaplica
  • Kapitularz – miejsce wspólnych zebrań
  • Refektarz-jadalnia
  • Wirydarz- wewnętrzny dziedziniec z ogrodem, który miał przypominać o rajskim Edenie
  • Auditorium – sala do odczytów i omawiania codziennych spraw
  • Dormitorium – sypialnia
  • Infirmeria- pomieszczenie dla chorych zakonników
  • Skryptorium – pomieszczenie do przepisywania i iluminowania ksiąg
  • Fraternia- pomieszczenie do wspólnej pracy
  • Kalifaktorium – ogrzewalnia klasztorna
  • Lawatorium – umywalnia klasztorna
  • Cellarium – magazyn klasztorny

 

 


Cz. II. Rozwój klasztorów reguły benedyktyńskiej w Europie.

W czasach imperium karolińskiego (IX w)nastąpiła integracja monastycyzmu ze strukturami politycznymi, społecznymi i kulturowymi i jego gwałtowny rozwój, zaś reguła św Benedykta stała się dominującą w nowo powstających wspólnotach. Jednak związek życia monastycznego z władzą polityczną pokazał z czasem również swoje negatywne aspekty. Bogate opactwa zaczęły przynosić spore dochody, funkcja opata stała się kusząca okazją do osiągnięcia władzy i majątku, nie do przegapienia przez panujących. W ten sposób zaczęła się szerzyć  komenda, czyli  mianowanie opatów przez władcę. Przeważnie byli to dostojnicy państwowi, czyli ludzie świeccy co prowadziło do zeświecczenia życia zakonnego. Wskutek rozluźnienia celibatu nierzadkie były też praktyki przekazywania przez opatów dóbr zakonnych swoim dzieciom. Zakony zatrudniały chłopów pańszczyźnianych, mnisi zaczęli odchodzić od modlitwy i pracy.

Na tym tle pojawiły się ruchy reformatorskie. Zaczęto dążyć do odnowy życia zakonnego. Aby przeciwstawić się panującym feudałom, luźno dotąd powiązane zakony zaczęły łączyć się w kongregacje które wprowadzały dobre zwyczaje.

W ten sposób powstało opactwo w Cluny. Założone przez księcia Akwitanii otrzymało przywilej uwalniający benedyktynów od wszystkich przyszłych zobowiązań wobec władcy i jego rodziny. Opactwo nie podlegało też miejscowemu biskupowi lecz bezpośrednio papieżowi. Ta wolność w X wieku była ewenementem i umożliwiła religijną odnowę wspólnoty, powrót do życia modlitwą, w ubóstwie i czystości.

Dokument fundacyjny Cluny na nowo w centrum postawił dążenie do Boga:

Ustanawiam przez tę darowiznę, aby w Cluny powstał klasztor zakonników ku czci świętych apostołów Piotra i Pawła, i aby gromadzili się tam mnisi żyjący zgodnie z Regułą św. Benedykta (…), by tamtejsze czcigodne schronienie modlitwy ze ślubami i błaganiami było nawiedzane oraz aby starano się i dążono z wszelkim pragnieniem i wewnętrznym żarem do życia niebieskiego, a nieustanne modły, wezwania i błagania były kierowane do Pana”.

Wolni od zewnętrznych nacisków mnisi podjęli reformę życia zakonnego. Rozszerzono nabożeństwo konwentualne o procesję i „Litanię do Wszystkich Świętych”, wprowadzono dodatkową Mszę poranną, w dni powszednie odprawiano ją za dusze zmarłych. Każdy z zakonników mający wyższe święcenia codziennie zobowiązany był odprawiać cichą mszę i odśpiewać cały psałterz  Wprowadzona w klasztorze w Cluny surowa reguła narzucająca "wieczną modlitwę" (łac. laus perennis) trafiła w potrzebę odnowy religijnej i stała się bardzo popularna.. Przyczyniła się do reformy zwanej kluniacką, której owocem były liczne nowe klasztory powstające pod skrzydłami Cluny.  Stworzyły one dużą kongregację zakonów opartych na tej samej regule.

W dziedzinie architektury opactwo w Cluny zajmuje  równie znaczące miejsce jak w dziedzinie życia zakonnego.

Pierwszy klasztor, Cluny I, został konsekrowany w 927 r. Szybko okazał się zbyt mały. Już ok. 955  rozpoczęto  budowę nowego kościoła, z kamiennym sklepieniem, otoczonego krużgankami , dormitorium, refektarzem, i innymi pomieszczeniami umiejscowionymi na planie regularnego prostokąta. Kościół poświęcono w 981 , chociaż prace związane z budową nowego klasztoru trwały do ok. 1045 .

Szybko powiększająca się społeczność Cluny wymagała coraz większych budynków. Trzeci z kolei i ostatni kościół w Cluny, budowany w latach 1088 - 1135 z inicjatywy opata Hugona, był największym kościołem w Europie przed budową bazyliki św. Piotra w Rzymie .

O wielkości budowli daje pojęcie zachowane do dziś jedno ramię transeptu z wieżą. Całkowita długość kościoła sięgała ok. 190,0 m a szerokość korpusu 40,0 m. Wnętrze było bogato dekorowane - zachowało się kilka kapiteli z dekoracją figuralną (m.in. personifikacje tonów muzycznych chorału gregoriańskiego), będących arcydziełami rzeźby romańskiej. Głównym architektem Cluny III był zakonnik Gunzo a jego pomocnikiem Hèzelon (Gunzo był muzykiem a Hèzelon nazywany był matematykiem). Kościół ten wywarł ogromny wpływ na architekturę romańską , szczególnie w Burgundii ( Paray-le-Monial , Autun ) i w Niemczech.

Opactwo w Cluny.

Widok współczesny.

Źródło: Wikipedia

 


Cz. III. Benedyktyni w Polsce.

Opactwo benedyktynów w Tyńcu jest najstarszym z istniejących klasztorów w Polsce. Zakładany  mnichów z zachodniej Europy, żyjących regułą św Benedykta początkowo nie był nazywany klasztorem benedyktyńskim, ponieważ ta nazwa pojawiła się znacznie później. Był jednym z wielu klasztorów opartych na regule św. Benedykta. Klasztory te nie tworzyły jednak kongregacji.

Założycielem i fundatorem klasztoru był prawdopodobnie Kazimierz Odnowiciel, choć są też dowody że znacznej darowizny na rzecz klasztoru przekazał również jego syn, Bolesław Szczodry (Śmiały).

Kazimierz Odnowiciel był synem Mieszka II i Rychezy Lotaryńskiej, zwanej błogosławioną. To ona miała niewątpliwe wielki wpływ na dobroczynność kościelną syna.  Wychowana w młodości klasztorze, na mocy jednego z postanowień zjazdu w Merseburgu  została poślubiona przez Mieszka II Lamberta, co stanowić miało przypieczętowanie zawartego wówczas pokoju. W 1025 roku wraz z mężem została koronowana na królową Polski. Pod koniec 1031 roku, w związku z zaistniałą sytuacją polityczną (objęcie władzy przez Bezpryma i ucieczka Mieszka II do Czech), zdecydowała się na wyjazd z Polski. W 1047 wstąpiła do klasztoru benedyktyńskiego w Brauweiler koło Kolonii, który był fundacją jej rodziców. Przebywała w nim do śmierci 21 marca 1063. Przez tamtejszy lud uznawana za błogosławioną.

Swojemu synowi, późniejszemu królowi Polski zapewniła staranne wykształcenie, przez oddanie na wychowanie do jednego z klasztorów za zachodzie Europy, . Przypuszcza się że mógł to być klasztor w Cluny.

 

Po śmierci Kazimierza, reorganizację Kościoła kontynuował energicznie jego syn, król Bolesław Szczodry (Śmiały). On to odbudował Gniezno, a działając wspólnie z legatami papieskimi wskrzesił metropolię i utworzył nowe biskupstwa. Opodal Gniezna stanęło opactwo mogileńskie, opodal Poznania — lubińskie, obok Krakowa — tynieckie. Najpewniejsze są początki opactwa lubińskiego, które wywodziło się z Leodium. Mogileńscy mnisi — jak wolno sądzić — przyszli z Niederaltaich. Początki Tyńca nastręczają wiele trudności. Opactwo to — być może — fundator zasiedlił przybyszami z Brauweiler, Siegburga, Luneburga, Trewiru.

Na tym tle ciekawą i niejednoznaczną postacią jawi się Bolesław Szczodry. Pomimo ciemnych kart historii które zapisał swoim konfliktem z biskupem Stanisławem, poznał się też jako wielki darczyńca Kościoła. Istnieją nawet przesłanki mówiące o tym, że po śmierci na wygnaniu na Węgrzech jego ciało zostało sprowadzone i pochowane przez wdzięcznych mnichów opactwa w Tyńcu.

 


Cz. IV Benedyktyni- święci i błogosławieni.

Samo określenie „benedyktyn” jest dość nowe. W Polsce po raz pierwszy użył go ks. Piotr Skarga.

Począwszy jednak od św Benedykta, życie w zakonie, według jego reguły było drogą wielu mnichów. Wśród nich kilkunastu było papieżami a kilkuset biskupami. Poniżej najwybitniejsze postacie świętych i błogosławionych.

św. Benedykt z Nursji – założyciel monastycyzmu zachodniego, patron mnichów benedyktyńskich, patron Europy. Jego wspomnienie Kościół obchodzi 11 lipca.

Więcej na:

https://brewiarz.pl/czytelnia/swieci/07-11a.php3

 

Święta Scholastyka – bliźniacza siostra św. Benedykta z Nursji, patronka mniszek benedyktyńskich, Jej wspomnienie Kościół obchodzi 10 lutego.

Więcej na:

https://brewiarz.pl/czytelnia/swieci/02-10a.php3

 

św. Grzegorz I Wielki, papież, benedyktyn i biograf św. Benedyktyna  z Nursji. Jego wspomnienie Kościół obchodzi 3 września.

Więcej na:

https://brewiarz.pl/czytelnia/swieci/09-03a.php3

 

św. Hildegarda z Bingen, doktor Kościoła. Jej wspomnienie Kościół obchodzi 17 września.

Więcej na:

https://www.brewiarz.pl/czytelnia/swieci/09-17c.php3

Sw. Wojciech, pochodzący z Czech biskup i męczennik, główny patron Polski. Jego wspomnienie Kościół obchodzi 23 kwietnia.

Więcej na:

https://brewiarz.pl/czytelnia/swieci/04-23.php3

 

Sw Radzim Gaudenty, biskup, przyrodni brat św. Wojciecha. Był naocznym świadkiem jego śmierci. Jego wspomnienie Kościół obchodzi 14 października.

Więcej na:

https://www.brewiarz.pl/czytelnia/swieci/10-14c.php3

Pierwsi polscy męczennicy wyniesieni na ołtarze: Benedykt, Jan, Mateusz, Izaak, Krystyn. Spośród nich Jan i Benedykt pochodzili  z terenu dzisiejszych Włoch, swoje życie zakonne rozpoczynali w tamtejszym opactwie benedyktyńskim a póżniej w opactwie św Romualda. Już na terenie Polski dołączyli do nich Mateusz i Izaak – Polacy możnego rodu. Krystyn był klasztornym sługą pochodzącym prawdopodobnie z sąsiedniej wsi.

Więcej na:

https://brewiarz.pl/czytelnia/swieci/11-13a.php3

Św Brunon z Kwefurtu, pochodzący z rodziny niemieckich grafów biskup, męczennik, autor Żywotu św Wojciecha i Żywotu Pięciu braci Kamedułów.

Więcej na:

https://www.brewiarz.pl/czytelnia/swieci/07-12a.php3

 


Cz. V. Benedyktyni dziś.

Dzisiaj na świcie  istnieje 19 kongregacji rozsianych na wszystkich kontynentach i posiadających klasztory niemal we wszystkich krajach świata, oraz pewna ilość wspólnot poza kongregacjami.

 

Każda z kongregacji stanowi według prawa kanonicznego zakon z własnymi ustawami (konstytucjami i deklaracjami), którego przełożonym generalnym jest opat prezes. Przełożony domu niezależnego (opat lub przeor konwentualny) jest wyższym przełożonym zakonnym. Jego godność odpowiada stanowisku prowincjała w innych zakonach. Kongregacje skupiają klasztory w obrębie krajów (często z założonymi przez nie placówkami na innych terytoriach) albo stanowiące pozostałość odrębnych zakonów opartych na Regule św. Benedykta (oliwetanie, wallombrozjanie, kameduli, sylwestryni; spośród kamedułów nie wszystkie kongregacje należą do federacji benedyktyńskiej – poza nią pozostaje kongregacja Monte Corona obejmująca polskie domy). Na początku 2000 r. federacja liczyła ok. 8400 członków.

Pierwsze opactwo, założone na wzgórzu Monte Cassino we Włoszech, istnieje do dziś. Posiada najstarszą bibliotekę w Europie, a jego scriptorium, w którym przepisywano ręcznie manuskrypty, należy do najcenniejszych zbiorów z okresu średniowiecza. 

 

W Polsce obecnie istnieją klasztory w Krakowie-TyńcuBiskupowie i Lubiniu. Dawne opactwa znajdują się między innymi w MogilnieTrzemesznieŁęczycy oraz na Świętym Krzyżu (Łysej Górze. Benedyktyni zajmują się pracą naukową i rekolekcyjno-duszpasterską – pod kierunkiem benedyktynów tynieckich dokonano przekładu Biblii, nazwanego Biblią Tysiąclecia.

W Polsce obecna jest również żeńska gałąź benedyktyńska.

  • Zgromadzenie Sióstr Benedyktynek Misjonarek (Benedyktynki Misjonarki)
  • Mniszki Zakonu Świętego Benedykta (Kongregacja Panien Benedyktynek w Polsce pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny)
  • Zgromadzenie Sióstr Benedyktynek Oblatek w Polsce (Benedyktynki Oblatki)
  • Zgromadzenie Sióstr Benedyktynek od Wynagrodzenia Najświętszemu Obliczu Pana Naszego Jezusa Chrystusa (Benedyktynki Obliczanki)
  • Mniszki Benedyktynki od Nieustającej Adoracji Najświętszego Sakramentu (Benedyktynki Sakramentki)
  • Zgromadzenie Sióstr Benedyktynek Samarytanek Krzyża Chrystusowego (Benedyktynki Samarytanki)
  • Zgromadzenie Sióstr Matki Bożej Loretańskiej (Loretanki)
  • Do 1961 funkcjonował w Polsce zakon Benedyktynek Ormiańskich.

Klasztory benedyktynek istnieją w następujących miejscowościach:

Staniątki, Wołów, Żarnowiec, Drohiczyn, Jarosław, Krzeszów, Łomża, Przemyśl, Sierpc, Chełm, Warszawa, Siedlce, Wrocław, Kwidzyn, Gaj.

 

Najstarszym żeńskim opactwem benedyktyńskim w Polsce jest klasztor w Staniątkach.